“Στην πΈνα”: ΕΥΡΩΠΗ: ΕΝΑ ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ ΚΑΙ ΤΟΝ ΜΥΘΟ, ΓΡΑΦΕΙ Ο ΝΙΚΟΣ ΒΙΤΩΛΙΩΤΗΣ

“Στην πΈνα”  ✒️✒️

  “ΕΥΡΩΠΗ:
ΕΝΑ ΤΑΞΙΔΙ 
           ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ ΚΑΙ 
           ΤΟΝ ΜΥΘΟ”

 Κατά τη δεύτερη χιλιετία π.Χ., η ελληνική
μυθολογία προσωποποίησε την Ευρώπη. Η πριγκίπισσα Ευρώπη μεταφέρεται μακριά από την πατρίδα της, τη Φοινίκη, πάνω στον
Δία-Ταύρο και έρχεται στην Κρήτη, όπου γίνεται βασίλισσα του νησιού. Στη
συνέχεια, ο γιος της Μίνως, ιδρύει τον μινωικό πολιτισμό. Ο μύθος πέρασε σε
διάφορες εποχές (μινωική, μυκηναϊκή, κλασική, ρωμαϊκή) και είναι κυρίως γνωστός
από τις Μεταμορφώσεις του Οβίδιου. Η
ετυμολογία του ονόματος, παραπέμπει στη Σελήνη (ευρύ-πρόσωπη, ή ευρύ-μέτωπη σε
ελεύθερη μετάφραση) και τις κατά τόπους λατρείες της. Το όνομα Ευρώπη, χρησιμοποιείται τόσο για το
μυθικό πρόσωπο, όσο και για την ευρύτερη περιοχή της ΝΑ Μεσογείου, με την Κρήτη
να αποτελεί το επίκεντρο.

 Με το πέρασμα στην πρώτη χιλιετία π.Χ.,
γεωγραφικές περιγραφές της Ευρώπης συναντιόνται στα ομηρικά έπη: η ασπίδα του
Αχιλλέα που κατασκευάζεται από τον Ήφαιστο, μπορεί να θεωρηθεί ως ο πρώτος
ευρωπαϊκός χάρτης! Ο Οδυσσέας στην περιπλάνησή του, δίνει μια πρώτη περιγραφή
της γεωγραφίας της εποχής, σε έναν κόσμο επίπεδο, που περιτριγυρίζεται από τον
ποταμό Ωκεανό, ο οποίος ρέει κυκλικά,
ενώ η θάλασσα έξω από τις Ηράκλειες
Στήλες «ρηχαίνει και  χορταριάζει»: εκείνη
την εποχή, η Ευρώπη ταυτίζεται με τη Μεσόγειο. Για τον Όμηρο, το κέντρο της Γης,
ο Ομφαλός, βρισκόταν στον Όλυμπο, ενώ
αργότερα μεταφέρθηκε στους Δελφούς, ενώ όλες οι γεωγραφικές αναπαραστάσεις ήταν
γύρω από αυτό το κέντρο.  Οι
χαρτογραφικές αναπαραστάσεις στον Όμηρο δεν υφίστανται με τη σημερινή έννοια,
καθώς τα παράλια και η ακτογραμμή έχουν πιθανότατα μεταβληθεί σημαντικά κατά
τους χρόνους που μεσολάβησαν από τότε έως σήμερα, ωστόσο, για κάθε Ευρωπαίο της
εποχής, η Μεσόγειος Θάλασσα βρίσκεται κυριολεκτικά στη μέση της Γης και η
Ευρώπη εκτείνεται γύρω της (ο Ιπποκράτης π.χ. θεωρεί την Αίγυπτο ευρωπαϊκό
έδαφος!).

Προχωρώντας στο ταξίδι
μας, καθώς οι εποχές αλλάζουν, μαζί τους μεταβάλλεται και η έννοια της Ευρώπης.
Φτάνοντας στα μέσα της πρώτης π.Χ. χιλιετίας και στην ακμή της κλασικής
Ελλάδας, τα ευρωπαϊκά κράτη ταυτίζονται με τις πόλεις-κράτη. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, κάθε μια από αυτές
περιλαμβάνει ικανό αριθμό οικισμών, ενωμένων σε μια κοινότητα αρκετά ευρεία,
ώστε να διαθέτει αυτάρκεια και να μπορεί να παρέχει στα μέλη της – τους πολίτες – ασφάλεια έναντι των εξωτερικών
απειλών. Η έννοια της πόλης δεν καθορίζεται από σύνορα ή τείχη. Τα τείχη που
περιβάλουν και προφυλάσσουν την πόλη-κράτος
είναι σχετικά μικρής έκτασης. Έξω από αυτά, υπάρχουν κατοικίες και καλλιέργειες
με υποστατικά, που ανήκουν σε πολίτες. Τα σύνορα της πόλης-κράτους παραμένουν συνεπώς ασαφή – αφού και οι εκτός των
τειχών κάτοικοι θεωρούνται πολίτες –
και όπου υπάρχουν, καθορίζονται από τη φύση (όχθες ποταμών, ακτές, βουνά ή
δάση). Στην Ελλάδα της κλασικής εποχής, υπάρχει μολαταύτα εθνική συνείδηση
απέναντι στους «άλλους», τους βαρβάρους.

Οι μεγάλες
αυτοκρατορίες που ακολουθούν χρονικά (αλεξανδρινή και ρωμαϊκή), είναι
πολυφυλετικές, με αχανή έκταση. Στα χρόνια του Μ. Αλεξάνδρου, δημιουργείται μια
παν-μεσογειακή αυτοκρατορία, που επεκτείνει την Ευρώπη στην Ασία, έως τον Ινδό
ποταμό. Τα σύνορα της Ευρώπης διαφέρουν από αυτά που αργότερα, αλλά και σήμερα,
γίνονται αποδεκτά ως ευρωπαϊκά σύνορα, καθώς έχουν φτάσει στα βάθη της Ασίας,
όμως με την ανάδειξη της Ρώμης σε υπερδύναμη, αυτά μετατοπίζονται δυτικότερα σε
σχέση με τα ελληνιστικά βασίλεια που διαδέχθηκαν την Αλεξανδρινή Αυτοκρατορία.
Τα τείχη, που κατά την περίοδο της κυριαρχίας της πόλης-κράτους ήταν χτισμένα γύρω από τις οχυρωμένες πόλεις,
μετατοπίζονται κι αυτά προς την επαρχία (π.χ. το τείχος του Αδριανού και τα
φυσικά σύνορα του Δούναβη και του Ρήνου). Επίσης, δεν χρησιμοποιείται η έννοια
του βαρβάρου: χάριν στο αποκεντρωμένο
διοικητικό σύστημα, οι τοπικές κοινωνίες των επαρχιών ενσωματώνονται και εξασφαλίζεται
η μακροβιότητα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, σε αντίθεση με την κλασσική ελληνική
αρχαιότητα, όπου οι μη-πολίτες ήταν
αποκλεισμένοι ακόμα και από τον αθηναϊκό στρατό, γεγονός που συνέβαλε
αποφασιστικά στη σχετικά μικρή διάρκεια ακμής της Αθήνας. Για τις αυτοκρατορίες
αυτές, που εμφανίσθηκαν λίγο πριν και λίγο μετά τη γέννηση του Χριστού, το
σημαντικότερο δεν είναι ο καθορισμός συνόρων, αλλά η εξασφάλιση της τάξης, της
διοικητικής σταθερότητας και της ανεμπόδιστης κυκλοφορίας αγαθών και ανθρώπων. και
είναι η μορφολογία του εδάφους που καθορίζει τα όποια σύνορα.

Τελικά, η Ρωμαϊκή
Αυτοκρατορία από τον 4ο μ.Χ. αιώνα παρακμάζει και διασπάται: στα
ανατολικά αναδύεται το Βυζάντιο, που καθορίζει σαφέστερα τα σύνορά του, με ένα δίκτυο
φυλακίων-οχυρών, που προστατεύουν τους πληθυσμούς έναντι των εισβολέων. Μετά
την πτώση του Δυτικού Ρωμαϊκού Κράτους, νέες φυλές μετακινούνται προς τα
κεντρικά και δυτικά της Ευρώπης, με στόχο όχι τη δημιουργία κρατών και τον
καθορισμό συνόρων αλλά την εύρεση καλλιεργήσιμων εδαφών.

Στα χρόνια που
ακολουθούν την πτώση του Δυτικού Ρωμαϊκού Κράτους, η Ευρώπη εξακολουθεί να
παραμένει επικεντρωμένη χωρικά στην περιοχή της Μεσογείου, με το Βυζάντιο να
κατέχει κυρίαρχη θέση. Στον 11ο αιώνα, αναδύονται στην Ιταλική
χερσόνησο νέες πόλεις-κράτη και δημιουργείται ένα δίκτυο πόλεων (Βενετία,
Φλωρεντία, Γένοβα κτλ) με αποικίες ανατολικά και δυτικά. Τα
σύνορα της Ευρώπης χαράσσονται πλέον από τους μονάρχες και τους πάπες, αυτή τη
φορά κόντρα στους Άραβες στο νότο και τους Σλάβους ανατολικά, με την έννοια της
Λατινικής Χριστιανοσύνης να κυριαρχεί στις συνειδήσεις των δυτικοευρωπαίων. Η
Μέση Ανατολή έχει τώρα άλλη βαρύτητα, καθώς βρίσκεται υπό την κυριαρχία των
εχθρών μουσουλμάνων και γίνεται συνώνυμη με το Ισλάμ. Την ίδια εποχή στο
Βυζάντιο, η Ανατολική Χριστιανοσύνη έχει για έμβλημα τον δικέφαλο αετό, που
κοιτά σε Ανατολή και Δύση. Η οριοθέτηση των συνόρων εντός των ευρωπαϊκών εδαφών
εμφανίζεται δειλά-δειλά, μαζί με την ανάδυση της φεουδαρχίας και ταυτίζεται με
τα όρια των καλλιεργούμενων εκτάσεων του φέουδου.

Στην Ιταλία της
Αναγέννησης και των πόλεων-κρατών, επανεμφανίζεται η έννοια της Ευρώπης, καθώς
η κλασική Ελλάδα ασκεί μεγάλη γοητεία. Μετά το 13ο αιώνα και καθώς το Βυζάντιο
παρακμάζει, οι ιταλικές πόλεις-κράτη γίνονται σταδιακά το ευρωπαϊκό επίκεντρο, αυτό
όμως αλλάζει έως το τέλος της Αναγέννησης: στη Β. Ευρώπη (Βαλτική και Β.
Θάλασσα), αναπτύσσονται εμπορικές ενώσεις πόλεων, με κυρίαρχη τη Χανσεατική Λίγκα, που έχει ως επίκεντρο
τη Λυβέκη και το βάρος της Ευρώπης αρχίζει να μετατοπίζεται, αν και η Μεσόγειος
εξακολουθεί να κυριαρχεί. Αυτή η μετατόπιση θα οριστικοποιηθεί μετά τον 15ο
αιώνα, καθώς η Κωνσταντινούπολη περιέρχεται στους Οθωμανούς, το εμπόριο με την
Ανατολή γνωρίζει ύφεση και η Βενετία με τη Φλωρεντία χάνουν μέρος της δύναμής
τους.

Το κέντρο της Ευρώπης
βρίσκεται τώρα στη Δύση και μάλιστα στην Ιβηρική Χερσόνησο, όπου αρχίζει νέος
κύκλος ακμής. Οι Ισπανοί επανακτούν τη χώρα από τους Άραβες και αποικούν την
αμερικανική ήπειρο. Με την αποικιοκρατία, η Δυτική και η Βόρεια Ευρώπη καθίστανται
το κέντρο του κόσμου. Μάλιστα, μετά την προτεσταντική
μεταρρύθμιση και την οριστική πλέον εγκατάλειψη κάθε ιδέας για μια νέα
σταυροφορία, που ίσως να υπήρχε μέχρι και την εποχή του Κάρολου Κουίντου, από την
έννοια της Ευρώπης εξαιρούνται πλέον ακόμα και οι Άγιοι Τόποι, όπου γεννήθηκε η
χριστιανική θρησκεία. Από το 16ο αιώνα, όλη η Β. Αφρική δεν
θεωρείται πια ευρωπαϊκό έδαφος. Ο διαχωρισμός προς το νότο αφορά χριστιανούς
και Άραβες, ενώ στα ανατολικά, οι σλαβικοί πληθυσμοί εξαιρούνται κι αυτοί από
την Ευρώπη, συμπεριλαμβανομένων των Ρώσων (οι οποίοι ωστόσο, θεωρούν εαυτούς
διαδόχους της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ονομάζουν την πρωτεύουσά τους Τρίτη
Ρώμη και τον βασιλιά τους Τσάρο-Καίσαρα).
Οι Σλάβοι αντιμετωπίζονται σταδιακά ως κατώτεροι και οι ανατολικοί ορθόδοξοι
χριστιανοί θεωρούνται διαφορετικοί, όμως και στο πλαίσιο της νέας ευρωπαϊκής
φαντασίας υπάρχει εσωτερικός διαχωρισμός μεταξύ Βορρά-Νότου, καθολικών και
προτεσταντών.

Κατά τη διάρκεια της
νέας χριστιανικής εξάπλωσης, το όνομα της Ευρώπης, επειδή συνδεόταν με
παγανιστικούς μύθους, τους οποίους ο χριστιανισμός πολεμούσε, ξεχνιέται και
πέφτει σε αχρηστία. Η Ευρώπη δεν χρησιμοποιείται ως όρος και στη θέση της
υπάρχει η Χριστιανοσύνη. Πλέον οι
«άλλοι» είναι οι μη-χριστιανοί. Νέοι βιβλικοί μύθοι κατασκευάζονται από το 16ο
αιώνα, σύμφωνα με τους οποίους οι γιοί του Νώε, μετά τον κατακλυσμό εποίκισαν
τον κόσμο, με τον Ιάφεθ να
κατευθύνεται προς την Ευρώπη. Μάλιστα, εκείνη την περίοδο, προτάθηκε η χωρική
οντότητα να ονομαστεί σε Ιαφεθία! Τα
πρώτα σύνορα με τη σημερινή έννοια, ξεκινούν μετά τον 16ο αιώνα,
όταν αρχίζουν να διαφαίνονται εθνικές συνειδήσεις, που έως τότε τελούσαν υπό
την κηδεμονία της δυτική Εκκλησίας.

Ήδη από τη συνθήκη της
Βεστφαλίας το 1648, έχει εξασφαλισθεί ο θρησκευτικός πλουραλισμός, ενώ με τις
μεγάλες ανακαλύψεις και την αλλαγή της παραγωγικής διαδικασίας, έχει ενταθεί η
αστικοποίηση. Η περίοδος αυτή, αποτελεί μεταβατικό στάδιο που οδηγεί στη
νεώτερη εποχή. Στον Διαφωτισμό, η
Ευρώπη, από μια «κοινότητα πιστών», έχει μετατραπεί σε ένα δίκτυο κυρίαρχων
κρατών. Είναι ένας χώρος κοσμικοποιημένος, με τεχνολογική ανάπτυξη, καπιταλισμό
και ιμπεριαλισμό. Το επίκεντρο μετατοπίζεται βόρεια, στη Φλάνδρα, στο Λονδίνο
και σε όλες τις πόλεις της βιομηχανικής επανάστασης. Η Μεσόγειος είναι πλέον
στην περιφέρεια της Ευρώπης και από θάλασσα-γέφυρα, έχει γίνει σύνορο.

Οι πόλεμοι και οι
επαναστάσεις του 19ου αλλάζουν οριστικά τη γεωγραφία της Ευρώπης και το εθνικό
κράτος καθορίζει συνοριακές γραμμές, μέσα από τις συνθήκες ειρήνευσης και
τερματισμού των συγκρούσεων. Σημαντικότερες μεταβολές που επέρχονται στον
ευρωπαϊκό χάρτη είναι η δημιουργία του ιταλικού και του γερμανικού κράτους. Οι
συγκρούσεις μεταξύ νέων και παλαιών κρατών συνεχίζονται και στον 20ο αιώνα, ο
οποίος ξεκινά με τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο ανάμεσα στις ευρωπαϊκές αυτοκρατορίες
της εποχής (Γερμανικής, Ρωσικής, Βρετανικής, Αυστροουγγρικής και Οθωμανικής),
με αποτέλεσμα την άμεση διάλυση όλων, πλην της Βρετανικής. Κορύφωση αυτών των
συγκρούσεων αποτελεί ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος (ΒΠΠ), ο οποίος ερήμωσε την
ευρωπαϊκή ήπειρο και έθεσε νέα δεδομένα στις σχέσεις των ευρωπαϊκών κρατών.

Μετά το ΒΠΠ, στην
ανατολική Ευρώπη κυριαρχεί η ΕΣΣΔ. Το σύνορο πλέον είναι το σιδηρούν παραπέτασμα μεταξύ ανατολικών
και δυτικών κρατών, που εκτός από οικονομικό, είναι συνάμα και
ιδεολογικοπολιτικό κι εντέλει στρατιωτικό. Συζητήσεις του παρελθόντος σχετικά
με τα σύνορα της Ευρώπης τερματίζονται, καθώς ο Τσώρτσιλ μιλά για «Ευρώπη από
τον Ατλαντικό έως τα Ουράλια» και ο Ντον παύει να είναι ο ποταμός-σύνορο, όμως
το σιδηρούν παραπέτασμα γίνεται
αδιαπέραστο: σύνορα υπάρχουν ακόμα και μέσα σε πόλεις (Βερολίνο, Γκόριτσα, κτλ).
Για τους δυτικοευρωπαίους, υπάρχει η συμμαχία με τις ΗΠΑ, ενώ από τη δεκαετία
του ’50, υπογράφονται οι συνθήκες δημιουργίας των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (ΕΟΚ,
ΕΚΑΧ, ΕΚΑΕ). Εσωτερικά της Ευρώπης, υπάρχει διάθεση για ειρηνική συνεργασία, σε
αντίθεση με τις έως τότε πολεμικές πρακτικές. Τα κίνητρα της συνεργασίας είναι
πρωτίστως οικονομικά και δευτερευόντως πολιτικά απέναντι στην ΕΣΣΔ. Όμως, αντί
να αμβλυνθεί η κρατική κυριαρχία εντός της ΕΕ, τα κράτη ανακάμπτουν οικονομικά
και ισχυροποιούν τη θέση τους.

Μετά την κατάρρευση του
ανατολικού μπλοκ, η ευρωπαϊκή γεωγραφία αλλάζει εκ νέου (πτώση τείχους,
Μάαστριχτ, διευρύνσεις ’94, ’04, ’07) και η ΕΕ γίνεται η μεγαλύτερη εσωτερική
αγορά παγκοσμίως. Με τη συνθήκη του Schengen, καταργείται η έννοια
των εσωτερικών ευρωπαϊκών συνόρων για τα κράτη μέλη, αλλά και για κάποια
μη-μέλη όπως η Ελβετία, ενώ τα εξωτερικά σύνορα της ΕΕ προστατεύονται από την
ίδια συνθήκη. Νέο αφήγημα ξεκινά μετά το 1992, με εορτασμούς και επετείους,
ήρωες και οραματιστές, σημαίες, ευρωπαϊκό ύμνο και εκπαιδευτική εναρμόνιση, με
κορύφωση την κυκλοφορία του ευρώ. Το κοινό νόμισμα είχε την πιο δραστική
επίδραση και μαζί με το ευρωσύνταγμα, συμβάλει σε μια μεταεθνική κουλτούρα:
Ευρώπη πλέον σημαίνει Ευρωπαϊκή Ένωση και τα σύνορα ανάμεσα στα κράτη-μέλη και
τις υποψήφιες προς ένταξη χώρες καταργούνται.

Όπως είδαμε, κατά τη
διάρκεια των τριών και πλέον χιλιετιών που σχολιάσθηκαν, η Ευρώπη αλλάζει ως
έννοια και ως χωρικότητα. Τα σύνορά της, που ξεκίνησαν από την Ανατολική
Μεσόγειο μέσα από την αχλύ του μύθου, παρέμειναν ανεπίσημα και ασαφή για
πολλούς αιώνες και μόνο με τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία απόκτησαν κάποια σχετική
έννοια. Μετατοπίστηκαν σταδιακά, ακολουθώντας μια πορεία από το Νότο και την
Ανατολή προς τον Βορρά και τη Δύση και εμφανίστηκαν στην πιο ακραία τους μορφή
με το τέλος του ΒΠΠ. Μετά τη δεκαετία του 1990, η οριοθέτηση των ευρωπαϊκών
συνόρων εισήλθε σε νέα φάση, η οποία ακόμα και σήμερα είναι σε πλήρη εξέλιξη,
ακολουθώντας την, κατά κάποιον τρόπο παράδοση, που θέλει την Ευρώπη να μη
μπορεί να καθοριστεί γεωγραφικά με σταθερότητα και σαφήνεια, αλλά η έννοιά της
να αλλάζει περιεχόμενο ανάλογα με τις εκάστοτε συνθήκες και συσχετισμούς
δυνάμεων.

ΥΓ: Ελπίζω το μέγεθος
του κειμένου να μην ήταν κουραστικό και οι πληροφορίες που παρατίθενται να
αποτελέσουν έναυσμα για περεταίρω μελέτη.

ΥΓ: Οφείλω ένα
ευχαριστώ στην καθηγήτρια Λίλα Λεοντίδου, που με τα ωραία της άρθρα και βιβλία,
με βοήθησε να ξεκαθαρίσω αρκετές έννοιες.